Οδύσσεια - Εισαγωγικές ερωτήσεις και απαντήσεις (Βασισμένες στο σχολικό βιβλίο)

1) Τι ονομάζεται έπος; (σελ. 9)

Έπος (έπω = λέγω) αρχικά, σήμαινε λόγος, διήγηση, αργότερα και ειδικότερα, σήμαινε αφηγηματικό ποίημα, που είχε περιεχόμενο  μυθολογικό, διδακτικό ή ηρωικό, δηλαδή υπήρχαν τρία είδη επών: το μυθολογικό, το διδακτικό και το ηρωικό.

2) Ποιο είναι το περιεχόμενο του ηρωικού έπους; (σελ. 9)

Το ηρωικό έπος αφηγείται κατορθώματα (κλέα) ηρώων αλλά και θεών, που συχνά συνυπάρχουν με τους ανθρώπους και κατευθύνουν τη δράση τους, δηλαδή έχει και θρησκευτικό χαρακτήρα.

3) Ποια είναι τα ομηρικά έπη; Σε ποιο είδος ανήκουν; (σελ. 9)

Τα ομηρικά έπη, δηλαδή τα έπη που έγραψε ο Όμηρος, είναι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Ανήκουν στο ηρωικό έπος.

4) Ποια είναι τα βασικά  γνωρίσματα του ηρωικού έπους; (σελ. 9)

Τα βασικά  γνωρίσματα του ηρωικού έπους είναι τα εξής:

• Παρουσιάζει μυθοποιημένα γεγονότα ενός μακρινού παρελθόντος σαν να είναι αληθινά.
• Έχει αντικειμενικό χαρακτήρα, δηλαδή εκφράζει όλη την κοινωνία στην οποία δημιουργείται και όχι τις προσωπικές-υποκειμενικές απόψεις του ποιητή.

5) Τι είναι ο επικός κύκλο ή κύκλια έπη; (σελ. 9)

Επικό κύκλο ή «κύκλια έπη» ονομάζουμε το σύνολο των επών που έχουν σωθεί, είτε ολόκληρα (π.χ. Οδύσσεια και Ιλιάδα), είτε σε αποσπάσματα, είτε σε περιλήψεις. Αυτά τα έπη αφηγούνται τα γεγονότα από τη δημιουργία του κόσμου ως τον θάνατο του Οδυσσέα.

6) Τι ονομάζουμε τρωικό κύκλο; Ποια έπη τον αποτελούν; (σελ. 9)

Τρωικό κύκλο ονομάζουμε το σύνολο των επών του επικού κύκλου που σχετίζονται Τρωικό Πόλεμο.

Αυτά τα έπη είναι:

• Τα Κύπρια: Αναφέρονται στα γεγονότα πριν από τον Τρωικό Πόλεμο και ονομάστηκαν έτσι επειδή έχουν σχέση με την Κύπρο (όπου ίσως συντέθηκαν) και την Κύπριδα Αφροδίτη.
• Η Αιθιοπίς: Αναφέρεται στις νικηφόρες μάχες του Αχιλλέα εναντίον του βασιλιά των Αιθιόπων και στον θάνατο του Αχιλλέα).
• Η Μικρά Ιλιάς: Αναφέρεται στη διαμάχη του Οδυσσέα και του Αίαντα για τα όπλα του νεκρού Αχιλλέα και στην είσοδο του Δούρειου Ίππου στην Τροία).
• Η Ιλίου Πέρσις: Αναφέρεται στα γεγονότα που διαδραματίστηκαν κατά την κατάληψη της Τροίας από τους Έλληνες.
• Οι Νόστοι: Αναφέρονται στις περιπέτειες διαφόρων ηρώων κατά τη διάρκεια της επιστροφής(νόστου) τους στην πατρίδα μετά την άλωση της Τροίας.
• Η Τηλεγόνεια (ή Τηλεγονία): Αναφέρεται στα γεγονότα μετά την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη και ως τον θάνατό του από τον γιό του, τον Τηλέγονο (γιο της Κίρκης).

7) Τι εξιστορεί η Ιλιάδα και τι η Οδύσσεια; (Ποιο το θέμα τους;) (σελ. 9-10)

• Η Ιλιάδα εξιστορεί (έχει ως κεντρικό θέμα) τον θυμό (μήνιν) του Αχιλλέα. Διαρκεί 51 ημέρες.
• Μέσα σε αυτές ο ποιητής περιέκλεισε το δεκάχρονο πόλεμο του Ιλίου (Τροίας) κατά την Μυκηναική εποχή (αρχές 12ου αιώνα π.Χ. πιθανότατα). Το έπος για αυτό ονομάζεται Ιλιάδα και όχι Αχιλληίδα. 
• Η Οδύσσεια εξιστορεί το δεκαετή αγώνα-ταξίδι επιστροφής του Οδυσσέα (νόστο) στην πατρίδα του, την Ιθάκη. Το έπος αυτό διαρκεί 41 ημέρες. Μέσα σε αυτές ο ποιητής ενέταξε τις μεταπολεμικές περιπέτειες του Οδυσσέα.

 8) Σε ποια εποχή αναφέρονται τα ομηρικά έπη και σε ποια εποχή έγινε η σύνθεσή τους; (σελ. 10)

• Τα Ομηρικά έπη (η Οδύσσεια και η Ιλιάδα) αναφέρονται στη Μυκηναϊκή Εποχή (12ος αιώνας π.Χ.).  
• Η σύνθεσή τους από τον Όμηρο έγινε όμως αρκετά αργότερα, κατά τη Γεωμετρική Εποχή (8ος-7ος αιώνας π.Χ.) στη δυτική Μικρά Ασία και στα νησιά του Αιγαίου, όπου οι Αχαιοί είχαν ιδρύσει αποικίες από τον 11ο αιώνα π.Χ
• Γενικεύοντας, μπορούμε να πούμε ότι τα ρητορικά έπη αναφέρονται σε μυθοποιημένα γεγονότα της Μυκηναϊκής εποχής (στον τρωικό πόλεμο, κυρίως) προβάλλουν, ωστόσο, και την εποχή κατά την οποία γράφονται (τη Γεωμετρική), που είναι στραμμένη σε έργα ειρηνικά (ναυτιλία, εμπόριο, ανάπτυξη πόλεων), χαρακτηρίζεται όμως και από πολιτικές συγκρούσεις (κλονίζεται κυρίως ο θεσμός της Βασιλείας)

9) Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την Οδύσσεια και την Ιλιάδα ως ιστορικές πηγές; Τι ονομάζουμε αναχρονισμό; (σελ 10 και 168)

                 
Δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα ομηρικά έπη ως ιστορική πηγές γιατί:

• Οι πληροφορίες τους είναι ποιητικά επεξεργασμένες με σκοπό να τέρψουν και ασφαλώς δεν είναι αυτά ιστορικά ή γεωγραφικά έργα. 
• Διαπιστώνουμε  επίσης πολλές φορές ότι οι ήρωες γνώριζαν υλικά (π.χ.σίδηρο), έθιμα (π.χ.καύση των νεκρών) ή θεσμούς (π.χ.συνέλευση του λαού) άγνωστους στα μυκηναϊκά χρόνια. Τους βλέπουμε επίσης να εκφράζουν αντιλήψεις νεότερες από την εποχή που έζησαν, τη Μυκηναϊκή. 

Αναχρονισμό  ονομάζουμε τη μεταφορά πολιτισμικών στοιχείων μιας εποχής σε άλλη (συνήθως προγενέστερη). Για παράδειγμα, ο Όμηρος κάνει λόγο για σίδηρο, μέταλλο της Γεωμετρικής εποχής, το μεταφέρει όμως στη Μυκηναϊκή.

10) Τι ήταν οι αοιδοί; Πώς συνέθεταν και εκτελούσαν οι αοιδοί τα έπη; (σελ. 10)
Αοιδοί (αείδω, άδω = τραγουδώ) ονομάζονταν οι παλιοί ποιητές της προομηρικής εποχής.

Αυτοί:

• Τραγουδούσαν τα έπη τους με τη συνοδεία κιθάρας (φόρμιγγας, λύρας) σε συμπόσια στα ανάκτορα ή σε εορταστικές εκδηλώσεις της περιοχής τους.
• Συνέθεταν τα έπη προφορικά, αυτοσχεδιάζοντας (θεωρούσαν ότι η Μούσα τους έδινε έμπνευση). Οι αοιδοί είχαν σίγουρα ιδιαίτερο ταλέντο, κατείχαν όμως και ειδικές τεχνικές.
• Διέθεταν από την παράδοση κάποιες έτοιμες λύσεις, όπως φράσεις (=τυπικές ή στερεότυπες), που επαναλαμβάνονται και μάλιστα σε συγκεκριμένες θέσεις μέσα στους στίχους.Υπήρχαν και έτοιμοι στίχοι (τυπικοί).
• Τέλος, υπήρχαν θέματα, ενέργειες και δραστηριότητες που τις αφηγούνταν με τον ίδιο πάντα τρόπο (π.χ. πώς γινόταν μια μάχη, πώς γινόταν μια θυσία, η φιλοξενία κ.α=τυπικά θέματα.).
• Οι αοιδοί μάθαιναν την τέχνη τους κοντά σε ένα φτασμένο δάσκαλο. Ίσως να υπήρχαν και συντεχνίες αοιδών.
• Ένας καλός αοιδός έπρεπε να έχει τη δυνατότητα να απομνημονεύει αυτό το επαναλαμβανόμενο υλικό, την ικανότητα να το ανασυνθέτει δημιουργικά, αλλά και να αυτοσχεδιάζει.

11) Τι ήταν οι ραψωδοί; (σελ. 10-11)

Ραψωδοί (ράπτω + ωδή) ονομάζονται οι επόμενες γενιές ποιητών μετά τον Όμηρο (από το τέλος 8ου αι.), δηλαδή στα τέλη της γεωμετρικής και στις αρχές της αρχαϊκής εποχής, τελειώνει η δημιουργική περίοδος της επικής ποίησης.

Οι ραψωδοί:

• Δε δημιουργούσαν δικά τους ποιήματα, αλλά απομνημόνευαν και απάγγελναν παλαιότερα έπη, χωρίς μουσική.
• Κρατούσαν ένα ραβδί, σύμβολο εξουσίας δοσμένης από τους θεούς.
• Ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες 
• Ταξίδευαν από τόπο σε τόπο, σε αντίθεση με τους αοιδούς.
• Διοργάνωναν και ραψωδικούς αγώνες.

12) Τι γνωρίζετε για τον Όμηρο; (σελ.11)

• Ο Όμηρος ήταν ταξιδιώτης ποιητής (ταξίδευε για να απαγγέλλει τα ποιήματα του). Πρέπει να τα συνέθεσε ο ίδιος χρησιμοποιώντας γραφή και πήρε μέρος σε ραψωδικούς αγώνες. Πρέπει να ήταν από τους πρώτους που έπιασαν ραβδί. Η παράδοση λέει ότι ήταν τυφλός, αλλά αυτό μάλλον δε στέκει. 
• Γεννήθηκε το πιθανότερο στη Χίο ή στη Σμύρνη (7 πόλεις διεκδικούν την καταγωγή του). Πιστεύεται ότι έζησε στην Ιωνία κατά τον 8ο αιώνα (ίσως μέχρι και τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ.).
• Ήταν Ίωνας και σε κάποια μεγάλη ιωνική γιορτή ακούστηκαν για πρώτη φορά τα έπη του.

13) Από πού φαίνεται η αξία των ομηρικών επών; (σελ. 11-12)

Η  αξία των ομηρικών επών φαίνεται από το ότι:

• Είναι τα μοναδικά έπη του επικού κύκλου που νίκησαν τον χρόνο και διασώθηκαν ολόκληρα.
• Τα δύο έπη του Ομήρου έγιναν τα πιο αγαπητά ακροάματα των Ελλήνων (όλοι απολάμβαναν την ακρόαση τους).
• Είχαν λογοτεχνική  και παιδαγωγική αξία.
• Ο Πλάτωνας λέει ότι ο Όμηρος μόρφωσε όλη  την Ελλάδα. Οι αρχαίοι Έλληνες στήριζαν την εκπαίδευση των παιδιών και των νέων στα ομηρικά έπη.
• Είναι από τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία στον κόσμο.
• Από τα ομηρικά έπη εμπνεύστηκαν λίγο πολύ όλοι οι ποιητές της αρχαιότητας. Το ίδιο και οι καλλιτέχνες της γλυπτικής, της ζωγραφικής, της αγγειογραφίας, της μικροτεχνίας.
• Συνεχίζουν μέχρι και σήμερα να εμπνέουν τους καλλιτέχνες (ποιητές, πεζογράφους, ζωγράφους, θεατρικούς συγγραφείς, σκηνοθέτες του κινηματογράφου κ.α.).

14) Πότε έγινε η πρώτη επίσημη καταγραφή των ομηρικών επών και η διαίρεσή τους σε ραψωδίες; (σελ.12)

• Η πρώτη επίσημη καταγραφή των ομηρικών επών έγινε στην Αθήνα κατά τον 6ο αιώνα (περίοδος τυραννίας Πεισίστρατου ή Ίππαρχου) προκειμένου να υποχρεώνονται οι ραψωδοί να τα απαγγέλλουν από επίσημο κείμενο (χωρίς παρεμβολές) κατά τις γιορτές των Παναθηναίων. 
• Η Οδύσσεια αποτελείται από 12.110 στίχους και η Ιλιάδα από 15.693. 
• Κατά τον 3ο αιώνα π.Χ. τα έπη διαιρέθηκαν σε 24 ραψωδίες από τους Αλεξανδρινούς γραμματικούς (φιλολόγους).
• Κάθε ραψωδία της Οδύσσειας δηλώνεται με ένα μικρό γράμμα (α-ω) από το ελληνικό αλφάβητο, ενώ κάθε ραψωδία της Ιλιάδας με ένα κεφαλαίο (Α-Ω). Οι Αλεξανδρινοί καθιέρωσαν ακόμα και έναν τίτλο για κάθε ραψωδία που δήλωνε το περιεχόμενό της.

15) Ποιο είναι το κεντρικό και ποιο το συμπληρωματικό θέμα της Οδύσσειας; (σελ. 12)

• Το κεντρικό θέμα της είναι ο νόστος (γυρισμός) του Οδυσσέα με τους συντρόφους στην πατρίδα του την Ιθάκη και ο αγώνας του να ξανακερδίσει το θρόνο του και τη γυναίκα του την Πηνελόπη, που τη διεκδικούσαν πολλά αρχοντόπουλα.
• Συμπληρωματικό θέμα είναι η αναζήτηση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη και κυρίως από το γιο του, τον Τηλέμαχο.

(Η δράση διεξάγεται τόσο στην ξενιτιά όσο και στην πατρίδα)

16) Ποιος είναι ο χαρακτήρας της Οδύσσειας; (σελ.12)

• Η Οδύσσεια μπορεί να χαρακτηριστεί μεταπολεμικό έπος, γιατί αναδεικνύει τα προβλήματα(γεγονότα) που έγιναν μετά τον Τρωικό πόλεμο.
• Τα αναδεικνύει σε συνάρτηση  με τις κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις της εποχής του ποιητή. Τότε αποκτούν δύναμη οι ευγενείς (άριστοι) και αμφισβητούν την κληρονομική βασιλεία.

17) Ποια είναι η έννοια του ηρωισμού στην Οδύσσεια; (σελ.12)
Ο ηρωισμός της Οδύσσειας δεν είναι  κυρίως πολεμικός αλλά αγώνας καρτερικός, για να επιβιώσει  ο άνθρωπος και να επιτύχει τους στόχους του. 

18) Ποιες είναι οι  τρεις (3) ενότητες της Οδύσσειας; (σελ.15)

1. «Τηλεμάχεια» (ραψωδίες α-δ): Κεντρικός ήρωας είναι ο Τηλέμαχος (λείπει ο Οδυσσέας).
2. «Νόστος» (ραψωδίες ε-ν, πρώτοι στίχοι): Ο αγώνας του Οδυσσέα να γυρίσει (νοστήσει) στην Ιθάκη.
3. «Μνηστηροφονία» (ραψωδίες ν-ω): Η εξόντωση των μνηστήρων από τον Οδυσσέα (στην Ιθάκη) με τη βοήθεια της Αθηνάς και η συνεργασία του Τηλέμαχου.