Ενότητα 1 - Είδη Προτάσεων (σελ. 19-21)

Τι λέγεται πρόταση;
Πρόταση λέγεται η οργανωμένη ομάδα λέξεων που εκφράζει μόνο ένα νόημα, με σύντομη συνήθως διατύπωση.
                                         
Τι είναι περίοδος;
Περίοδος είναι το σύνολο των οργανωμένων προτάσεων, το οποίο αποτυπώνεται στο γραπτό λόγο με τη χρήση της τελείας ή θαυμαστικού ή ερωτηματικού. Η ημιπερίοδος τελειώνει σε άνω τελεία.
                         
 Είδη Προτάσεων
                                    
Α) Με βάση τη δομή (τα συστατικά μέρη) διαιρούνται σε:
  1. Απλές προτάσεις
    Είναι αυτές που έχουν ολοκληρωμένο νόημα και περιέχουν μόνο τους κύριους όρους: Υποκείμενο και Κατηγόρημα
    • ρήμα (π.χ. Ο μαθητής μιλάει.)
    • ρήμα + αντικείμενο (+αντικείμενο) (π.χ. Ο παππούς έδωσε του εγγονού το βιβλίο.)
    • συνδετικό ρήμα + κατηγορούμενο (π.χ. Ο Γιάννης έγινε φοιτητής.)
    • ρήμα + αντικείμενο + κατηγορούμενο του αντικειμένου (π.χ. Ο υπουργός διόρισε τον πολίτη υπάλληλο.)
  2. Ελλειπτικές προτάσεις
    Είναι οι προτάσεις από τις οποίες λείπει κάποιος κύριος ή κύριοι όροι, για παράδειγμα το υποκείμενο, αλλά είναι ευκόλως εννοούμενοι.
    Τις χρησιμοποιούμε κυρίως, για οικονομία χρόνου ή για γοργότητα στο ύφος (π.χ. Έρχεται.).
  3. Επαυξημένες (ή αναπτυγμένες) προτάσεις
    Είναι οι προτάσεις που, εκτός από τους βασικούς όρους, έχουν και δευτερεύοντες όρους ή προσδιορισμούς.
                                  
    Τις χρησιμοποιούμε όταν θέλουμε να:
    • δώσουμε επιπλέον στοιχεία - προσδιορισμούς, προκειμένου ο δέκτης να κατανοήσει πλήρως και ολοκληρωμένα το μήνυμά μας και η επικοινωνία να γίνει αποτελεσματική (π.χ. Σήμερα έχει καθαρό ουρανό.)
    • αναλύσουμε ένα θέμα, οπότε οι προτάσεις μας πρέπει να περιέχουν πολλά στοιχεία για να καλύψουν όλες τις πλευρές που ενδεχομένως έχει αυτό το θέμα. (Β. Πρασσάς)
  4. Σύνθετες προτάσεις
    Είναι οι προτάσεις που έχουν δύο οι περισσότερα υποκείμενα ή κατηγορούμενα ή αντικείμενα(όμοια), π.χ Οι μαθητές και οι μαθήτριες ψήφισαν.
Β) Με βάση το περιεχόμενο (σημασία):
  1. Αποφαντικές προτάσεις (ή κρίσεως)
    Είναι οι προτάσεις που συνήθως τις χρησιμοποιούμε για να δώσουμε μια πληροφορία ή να εκφράσουμε μια κρίση - άποψη.
    Σε αυτές τις προτάσεις, όταν τελειώνουν, βάζουμε τελεία.
    π.χ. Θα γράψουμε διαγώνισμα.
  2. Ερωτηματικές προτάσεις
    Είναι οι προτάσεις που συνήθως τις χρησιμοποιούμε για να ζητήσουμε μια πληροφορία.
    Σε αυτές τις προτάσεις διατυπώνουμε μια ερώτηση, στο τέλος βάζουμε ερωτηματικό (;)
    π.χ. Πώς θα έρθω;
  3. Προστακτικές προτάσεις (ή επιθυμίας)
    Σε αυτές τις προτάσεις, όταν τελειώνουν, βάζουμε τελεία ή θαυμαστικό (!)
    π.χ. Άνοιξε το παράθυρο.
  4. Επιφωνηματικές προτάσεις
    Είναι οι προτάσεις που τις χρησιμοποιούμε για να εκφράσουμε ένα έντονο συναίσθημα (θαυμασμό, ενθουσιασμό, έκπληξη, αγανάκτηση, οργή κ.λπ.).
    Σε αυτές τις προτάσεις, στο τέλος βάζουμε θαυμαστικό (!)
    π.χ. Τι ωραία παράσταση!
Παρατήρηση:
Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την ίδια ακριβώς πρόταση για να πετύχουμε διαφορετικούς σκοπούς (μια πρόταση επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες), δηλαδή για να δηλώσουμε κάτι, να ρωτήσουμε κάτι ή να εκφράσουμε κάποιο συναίσθημα.
Π.χ. «Η ώρα τώρα είναι 9.00 το βράδυ.»
        «Η ώρα τώρα είναι 9.00 το βράδυ;»
        «Η ώρα τώρα είναι 9.00 το βράδυ!»
Η ίδια, άρα, πρόταση μπορεί να διατυπωθεί με διαφορετικούς τρόπους και αυτό το πετυχαίνουμε στο γραπτό λόγο με τα σημεία στίξης [τελεία (.), ερωτηματικό (;) και θαυμαστικό (!)] και στον προφορικό με τον επιτονισμό της φωνής (η διακύμανση της φωνής μας και ο χρωματισμός της κατά τη στιγμή που μιλάμε, π.χ. όταν ρωτάμε κάτι). (Β.Πρασσάς)
                            
Γ) Ανάλογα με το ποιόν, την ποιότητα (την ύπαρξη ή όχι άρνησης)
  1. Αρνητικές (αποφατικές): Λέγονται οι προτάσεις που περιέχουν άρνηση [δε(ν) ή μη(ν)]
  2. Καταφατικές: Λέγονται οι προτάσεις που δεν έχουν άρνηση (π.χ Τα πλοία δε θα αποπλεύσουν / Τα πλοία απέπλευσαν.)
Δ) Ανάλογα με τη σχέση μεταξύ τους:
  1. Κύριες ή ανεξάρτητες
  2. Δευτερεύουσες ή εξαρτημένες
    π.χ. Δεν πήγε στο σχολείο, γιατί ήταν άρρωστος.
                                              
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
  1. Βρείτε το είδος των παρακάτω προτάσεων ως προς τη δομή τους (τους όρους τους).
    α) Τα παιδιά έπαιζαν.
    β) Τρέχα. / Μέσα όλοι!
    γ) Ο Στέφανος είναι διευθυντής.
    δ) Ο Νίκος παρουσιάζεται ως σωτήρας.
    ε) Αέρας, γη, νερό, φωτιά θα ξαναγίνω
    στ) Ο Αριστείδης ήταν άφοβος, τίμιος και δίκαιος.
    ζ) Τα μικρά παιδιά παίζουν πολύ.
    η) Για πού;
    θ) Ο παππούς έδωσε στον εγγονό το βιβλίο.
    ι) Τα παιδιά έπαιζαν ξένοιαστα μέσα στο μεγάλο κήπο.
    ια) Οι αρμόδιοι διόρισαν το Γιώργο καθηγητή.
    ιβ) Οι μαθητές θα επισκεφτούν τόπους και μνημεία.
                                                         
  2. Βρείτε το είδος των παρακάτω προτάσεων ως προς το περιεχόμενο.      
    α) Μου δίνεις το τηλέφωνό σου;
    β) Κλείσε την πόρτα.
    γ) Ένα κύμα στοργής πλημμύρισε την καρδιά της.
    δ) Θα περάσουμε έναν ωραίο χειμώνα!
    ε) Ο πιλότος προσγείωσε το αεροπλάνο.
                                     
  3. Βρείτε το είδος των παρακάτω προτάσεων ως προς την ποιότητά τους.        
    α) Η Άρτεμη τρέμει.
    β) Δεν ήρθε η γιαγιά.
                                     
  4. Η καθεμιά από τις παρακάτω κύριες προτάσεις να χαρακτηριστεί ως προς τη δομή, το περιεχόμενο και την ποιότητά της.
    α) Οι τσαλαπετεινοί δε βρίσκονται στο δάσος ...
    β) Βλέπεις το πολύχρωμο πουλί πάνω στο κλαδί της μηλιάς;
    γ) Αυτός είναι κυνηγός!
    δ) Τι ζητάς;
    ε) Το Υπουργείο βράβευσε το σχολείο.
                                       
  5. Να μετατρέψετε σε απλές τις παρακάτω επαυξημένες προτάσεις, αφαιρώντας όλους τους προσδιορισμούς.
    α) Χτες ο θείος αγόρασε καινούργιο αυτοκίνητο.
    β) Ο παππούς στάθηκε τώρα από έξω από τον ναό.
    γ) Ο Σπύρος επισκέφτηκε χτες το μουσείο της ακρόπολης.
    δ) Σκέφτομαι διαρκώς την ώρα του διαγωνίσματος.
                                      
  6. Στα παρακάτω παραδείγματα να συμπληρώσετε από μία δευτερεύουσα πρόταση.
    α) Θα σου τηλεφωνήσω, όταν ................................................................................
    β) Κανένα πλοίο δεν απέπλευσε σήμερα, επειδή ...................................................
    γ) Η εργασία μάς προσφέρει τα χρήματα, για να ...................................................
    δ) Ξέρω ότι .............................................................................................................